De medische blik

Uitzicht vanaf een balkon-Caillebotte

Een korte discussie op Twitter trok deze week mijn aandacht. 

Ghislaine van Tiel, medisch ethicus aan het UMC Utrecht tweet: Worden wij steeds zieker of bedenkt de farmaceutische industrie dat? 

Henk Jan Out, Hoogleraar farmaceutische geneeskunde bij het Radboud antwoordt: “Ziektes worden niet bedacht door de industrie” en “bij ziekte "promotie" spelen vooral de media een rol (riabremereffect).”

Henk Jan Out verwijst naar een blog van zijn hand waarin hij stelt: “Als de farmaceutische industrie inderdaad ziektes zou verzinnen, dan is de industrie dus in staat om artsen en beroepsverenigingen volledig om te tuin te leiden.” Waaraan hij toevoegt dat dit ook zou gelden voor ethische commissies, voor de De Food and Drug Administration (FDA), en voor patiënten die zich dan voor niet bestaande ziektes zouden laten behandelen.

Henk Jan Out heeft volkomen gelijk als we het fenomeen van 'verzonnen ziektes' net zo letterlijk zouden nemen als hij in zijn blog doet. Dat zou betekenen dat van Tiel meent dat er farmaceutische commissies bestaan die met de duim in de mond en de pen in de hand pathologische beelden bij elkaar verzinnen. Dat dat niet het geval is snapt iedereen. De farmaceutische industrie is geen 'disease ghost-writer'.

Dat laat echter onverlet dat deze industrie een grote hand heeft in hoe wij kijken naar bepaalde verschijnselen zoals bijvoorbeeld pre-menstruele klachten, overbeweeglijkheid, of het geen zin hebben in seks. Of naar meer psychologische zaken als somberheid en rouw. Deze verschijnselen worden steeds vaker gepathologiseerd en met pillen 'behandeld'. En al zijn ze niet door de farmaceutische industrie verzonnen, zij worden door haar wel degelijk benoemd als 'medische problemen', die een medische behandeling vereisen. De wijze waarop deze beeldvorming -via slimme marketingtrucs- plaatsvindt, is uitgebreid beschreven door onderzoeksjournalist Joop Bouma in zijn boek Slikken. Trudy Dehue beschrijft in haar boek DeDepressie-epidemie ook over de wijze waarop de farmaceutische industrie heeft bijgedragen aan de bestempeling van depressie tot een hersenziekte en dus tot de medicalisering ervan.

Het zou echter onjuist zijn te menen dat alleen de farmaceutische industrie blaam treft. Onze cultuur raakt als geheel steeds meer gevangen in 'de medische blik'. Steeds meer mensen beschouwen zichzelf als een "Brein op pootjes" (vrij naar Dick Swaab) of als het resultaat van een bepaalde genetische aanleg. Een opvatting die makkelijk kan ontaarden in slachtofferschap en ontkenning van de vrije wil (zie ook blog dik of obees?) De zegen van de wetenschap en haar toepassing in de geneeskunde, dreigt tot een vloek te worden als de mens volkomen tot een chemische fabriek of hersenspinsel gereduceerd wordt.

Het schilderij “Uitzicht vanaf een balkon” van de Franse impressionist Gustave Caillebotte (1848-1894) kan illustreren hoe 'de medische blik' werkt. De titel is misleidend want het werk draait juist om dat wat wij niet kunnen zien, om dat wat ons het zicht ontneemt. Het bijzondere van dit werk is dat het centraal stelt wat wij ons normaliter niet bewust zijn: ons denkraam. Het raster waardoor wij naar de wereld kijken, door Caillebotte verbeeld als de balustrade rond het balkon. Ik stel mij voor dat de heersende medische denkwijze te vergelijken is met deze balustrade: het bepaalt ons zicht op een heel specifieke manier en belet ons daardoor ook een frisse blik op mogelijk andere oorzaken van onwelbevinden, of op andere oplossingen daarvoor.

In de meest extreme variant (Wij zijn ons brein) is het medische model geen raster meer waardoor men naar de mens kijkt; het is de enige waarheid geworden waarnaar alles zich  voegt en van waaruit alles wordt verklaard. De monomane blik werkt enkel zelfbevestigend. In het schilderij wordt dat verbeeld door de koets op straat, die je bijna niet kan zien omdat hij gedeeltelijk samenvalt met de balustrade en en er deel van gaat uitmaken. Zo lijkt de mens geleidelijk steeds meer samen te gaan vallen met de eenzijdige waarheid van de medische blik.