maandag 12 maart 2012

Is dit een mens

Ik heb even getwijfeld of ik wel zou gaan. Een avondvullend gesprek over het boek “Is dit een mens” van holocaust overlever Primo Levi, is niet echt een gezellig uitje. Maar het was de moeite waard om af te reizen naar Literatuur op de zuidas, waar Elsbeth Etty, bijzonder hoogleraar literaire kritiek en Barbara Barend –sportjournalist– samen over Levi’s boek spraken in het kader van het thema: De grenzen voorbij.

In Is dit een mens (1947) doet Levi verslag van zijn gevangenschap in Auschwitz. Hij beschrijft nauwkeurig en indringend het proces van (ont)menselijking dat gepaard gaat met de internering van de Joden en hoe dit tenslotte leidt tot hun –gewetenloze– vernietiging. “Je komt hier alleen maar uit door de Pijp”, vertrouwt een medegevangene Levi toe.

Barend is opgegroeid in een seculiere Joodse familie. Oma’s kant van de familie heeft de oorlog dankzij onderduiken overleefd. Opa’s familie is grotendeels uitgemoord. Barends persoonlijke betrokkenheid bij het thema is de hele avond aangrijpend voelbaar en maakt dat het belang van dit boek niemand kan ontgaan. Wel is het jammer dat er weinig wordt ingegaan op de vraag wat de menselijkheid in de hedendaagse tijd zou kunnen bedreigen. Immers, zo citeert Elsbeth Etty: “De schoot waaruit dit kroop (het fascisme) is nog altijd vruchtbaar.” (Bertolt Brecht)

De pregnantie van dit citaat blijft deze avond liggen, omdat er voornamelijk wordt gesproken over de gruwelen van het verleden. Dat is jammer want de hedendaagse medische technologie maakt een vorm van (eugenetisch) ingrijpen in de mens mogelijk, waar Hitler alleen maar van kon dromen. Aldous Huxley’s Brave New World, waarin de mens ‘gemaakt’ en ‘verbeterd’ wordt, is meer dan ooit binnen handbereik. En daarmee ook het gevaar van 'ontmenselijking'. Want ook pogingen tot het creëren van de perfecte mens vormen een potentiële bedreiging van ieders menselijkheid. Levi's hoofdstuk ‘De zang van Ulysses’ maakt dat op mooie wijze duidelijk.

In een vers van de Goddelijke Komedie vertelt Ulysses aan Dante hoe hij de dood heeft gevonden en waarom hij zich in de hel bevindt. Ulysses blijkt met zijn schip een zuilengrens in zee overschreden te hebben. Deze markering heeft Hercules geplaatst, ten teken dat ‘de mens zich hier niet verder begeve’. Ulysses verleidt zijn aarzelende metgezellen tot grensoverschrijding, met de oproep:

Bedenkt uit welk zaad gij gesproten zijt,
niet om als vee te leven schiep men u,
maar om te reiken naar het hoogste en het beste’.

Het avontuur loopt niet goed af. Ulysses en zijn metgezellen worden overspoeld door de zee en het schip vergaat met man en muis.

Barend en Etty spreken over dit vers als een oproep tot behoud van de menselijkheid in de meest erbarmelijke omstandigheden. Alleen al het feit dat Levi Dante in het kamp citeert kan gezien worden als een overwinning van de mens op de dierlijke omstandigheden waarin hij zich bevindt. Maar door enkel op deze wijze naar het vers te kijken, wordt voorbij gegaan aan het feit dat Ulysses' streven naar het hoogste en het beste – een drang die hem aanzet een grens te negeren die door een God is aangebracht- hetzelfde streven is dat de Nazi's aanspoorde tot het begaan van hun gruweldaden. Ideaalbeelden van 'het hoogste en het beste', van een übermensch en een zuiver Arisch ras, werden als rechtvaardiging gebruikt om  al wat het ideaalbeeld dreigde aan te tasten, te vernietigen of te ontmenselijken.

Het is voor de hand liggend om in het spreken over de holocaust vooral in te gaan op de vernietigingsdrang, en de barbaarsheid waartoe mensen kennelijk in staat zijn. Maar de waarheid is dat de nazi misdaden gevoed werden door hoge idealen en dat die idealen niet zijn uitgestorven. Onze moeite met leed, pijn, imperfectie maakt ons blijvend gevoelig voor een streven weg van het 'typisch menselijke'. En al zal dit hopelijk nooit meer leiden tot de extremiteiten van de nazimisdaden, we dienen wakker te zijn voor elke denkwijze die bepaalde menselijke kenmerken als 'ongewenst' bestempelt. Zelfs als die kenmerken 'medisch' zijn, want ook in dat geval ligt de ontmenselijking waartoe perfectiedrang kan leiden, op de loer. 

Wetenschap en technologie begeven zich voortdurend op de grens van het mogelijke. Daarbij worden grenzen opgerekt en is er altijd een risico aanwezig van grensoverschrijding. Ook op het gebied van de menselijkheid. In dat licht bezien is de bespreking van Primo Levi's boek binnen het thema “De grenzen voorbij”, uiterst actueel.

Geen opmerkingen: